Yazının içerisinde neler var?
Otizmli çocukların dil ve iletişim becerilerini geliştirmek, ebeveynler ve eğitimciler için büyük önem taşır. Ancak, geniş bir kelime dağarcığına sahip olmak, bu çocukların sosyal etkileşime girmesini ve karşılıklı sohbet başlatmasını garantilemez. Tam da bu noktada, otizmli bireylerin sosyal etkileşim ve karşılıklı konuşma becerilerini kazanmalarını sağlayan, bilimsel temellere dayalı bir yöntem devreye giriyor: Replikli Öğretim (Scripts and Script-Fading). Bu yöntem, çocuklara yalnızca sorulan sorulara cevap vermeyi değil, bizlerle gerçekten “sohbet etmeyi” öğretmeyi amaçlar.
1. Replikli Öğretim Nedir?
Replikli öğretim, otizm veya yaygın gelişim bozukluğu olan çocukların başkalarıyla karşılıklı konuşma başlatma ve sürdürmelerine yardımcı olmak amacıyla hazırlanmış yazılı ya da sesli sözcük, ifade ve cümlelerin kullanıldığı bir prosedürdür.
- Örnekler:
- Küçük bir çocuk için sesli olarak kaydedilmiş “Hop” sözcüğü.
- Okul öncesi dönemdeki bir çocuk için “Parkta oynamayı seviyorum” gibi bir cümle.
- Okumayı bilen bir yetişkin için yazılı “Otelde çalışıyorum” cümlesi.
Çocuk, sesli replikleri taklit etmeyi veya yazılı replikleri okumayı öğrendikten sonra, replikler sondan başlayarak aşamalı olarak silikleştirilir. Bu sayede çocuk, repliğe bağımlı kalmadan sosyal etkileşime girmeyi, dilin yapısını ve karşılıklı konuşmayı öğrenir.
Repliklerin etkili olması için bireyselleştirilmesi şarttır. Dikkat edilmesi gerekenler:
- Çocuğun Tercihlerini Kullanın: Çocuğun istediği nesne ve etkinliklere kolayca erişimini sağlayacak sözcükleri seçin.
- Anladığı Sözcükleri Tercih Edin: Replikler, çocuğun mevcut dil seviyesine uygun olmalıdır.
- Farklı Başlangıç Sözcükleri Seçin: Konuşmanın daha çeşitli olması için repliklerin farklı sözcüklerle başlamasına özen gösterin.
- Yaşa Uygunluk: Replikleri çocuğun yaşına uygun olarak oluşturun (Örneğin, küçük çocuklar için “Kuçu”, anaokulu çağı için “Köpek”).
2. Öğretim Sürecinde İki Kritik Rol: Sohbet Arkadaşı ve İpucu Sunan Kişi
Replikli öğretime başlandığında genellikle iki yetişkinin çalışması daha yararlıdır: Biri Sohbet Arkadaşı, diğeri ise İpucu Sunan Kişi olur.
A. İyi Bir Sohbet Arkadaşı Olmak
Sohbet arkadaşının amacı, çocuğa günlük yaşamdaki doğal sohbet deneyimini sunmaktır.
- Yönerge Vermeyin veya Soru Sormayın: Amacımız bilgi paylaşımıdır, yönergeye tepki vermek değil.
- İlgi Çekici Yorumlar Yapın: Çocuğun repliğine, ilgi çekici mimiklerle ve eğlenceli yorumlarla karşılık verin (Örn: Çocuk “Kamyon” dediğinde, siz kulaklarınızı kapatıp “Kamyonlar gürültülüdür” diyebilirsiniz).
- Çocuğun Dil Seviyesine Uygun Konuşun: Çocuğun anlayabileceği, onun dil düzeyinin bir miktar üzerinde ifadeler kullanın.
- Sohbet Uzunluğunu Bireyselleştirin: Dil becerisinde zorluk yaşayan küçük çocuklar için bir veya iki sıra karşılıklı konuşma yeterli olabilir.
B. Etkili İpucu Sunan Kişi Olmak
İpucu sunan kişi, çocuğun hata yapmasını engelleyen ve onu doğru tepkiye yönlendiren “görünmez” bir destekçidir.
- Hataları Önlemek İçin Elle Yönlendirme: Öğretimin ilk aşamasında, çocuk kartı alıp kart okuyucudan geçirme gibi eylemleri yaparken fiziksel yardım (elle yönlendirme) kullanılır.
- Davranışı Prova Ettirme: Çocuk yanlış bir davranışta bulunursa, doğru tepkiyi öğrenmesi için davranış baştan itibaren tekrar yaptırılır.
- Materyal ve Çocuk Arasına Girmeyin: İpucu sunan kişi, çocuğun sohbet arkadaşı ile etkileşim kurmasını desteklemek için olabildiğince arkada ve görünmez kalmalıdır.
3. Replik Silikleştirme (Script-Fading) Nasıl Yapılır?
Replik silikleştirme, çocuğun ezberden konuşmaktan kurtulup bağımsız etkileşim kurmasını sağlayan en önemli aşamadır.Çocuk, sesli veya yazılı repliği öğrendikten sonra, replik son sözcükten başlanarak silinmeye başlanır.
| Orijinal Replik | Silikleştirme Basamağı 1 | Silikleştirme Basamağı 2 | Silikleştirme Basamağı 3 |
|---|---|---|---|
| Parkta oynamayı seviyorum. | Parkta oynamayı _______. | Parkta _________________. | (Boş Kart) |
Silikleştirme tamamlandığında, çocuk replik yerine kendi ifadelerini üretebilir. Bu aşamada çocuklar genellikle:
- Replikleri söylemeye devam ederler.
- Repliklerin bölümlerini diğer öğrendikleri ifadelerle birleştirerek yeni cümleler üretirler (Örn: “Beni gıdıkla” ve “Göbeğini gıdıklayacağım” repliklerinden “Göbeğimi gıdıkla” cümlesini oluşturmak).
Repliklerin silikleştirilmesine rağmen çocuğun konuşmayı sürdürmesinin arkasındaki mekanizma, davranış zincirlerinin oluşumudur. Her sözcük, zincirdeki bir sonraki sözcüğü hatırlatan bir uyaran haline gelir.
4. Sonuç: Neden Replikli Öğretim?
Yirmi yılı aşkın süredir yapılan bilimsel araştırmalar, replikli öğretimin otizmli bireyler için konuşma becerilerini geliştirmede etkili olduğunu göstermiştir.Replikli öğretim, sadece ezberden konuşmayı değil, şu becerileri de kazandırır:
- Sözel Olmayan Unsurlar: Başka bir kişiye doğru yönelme ve göz teması kurma.
- Sözel Unsurlar: Konuşmayı başlatma, başkası konuşurken sessizce bekleme ve onların söylediklerine karşılık verme.
Bu yöntem, Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) temelli ve güçlü bilimsel dayanağa sahip bir yöntem olarak, otizmli çocukların sosyal etkileşime girme fırsatlarını artırarak, gerçek sohbetin ne anlama geldiğini kavramalarına yardımcı olur.Unutmayın: Çocuklar sosyal etkileşim fırsatlarıyla ne kadar sık karşılaşırsa, yeni ifadeler yaratmaya o kadar yakın olurlar. Replikli öğretim, bu fırsatları sunmanın en etkili yollarından biridir.
Kaynakça
Bu blog yazısı, bilimsel dayanağı olan “Replikli Öğretim” yöntemini tanıtmak amacıyla, aşağıdaki akademik makale temel alınarak hazırlanmıştır:
Birkan, B. (2007). Otizmli çocuklara konuşma becerilerinin öğretimi: Replikli öğretim. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 8(1), 1–16.
