Odyologlar için Uygulamalı Davranış Analizi 2021

DAVRANIŞSAL KURAM

Davranışsal kuram insan davranışlarının öğrenilebilir olduğunu, diğer bir deyişle, öğrenmenin davranışın bir sonucu olarak meydana geldiğini öne süren öğrenme kuramıdır. Davranışsal kurama göre, davranışların öğrenilmesinde ve sürdürülmesinde pekiştirme, ceza ve sönme gibi birtakım ilkeler önemli rol almaktadır. Davranışsal kuram tüm davranışların bir amacı olduğu ve olumlu sonuç doğuran davranışların ileride tekrar edilme olasılığının arttığı görüşünü öne sürmektedir [1].

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ

Temeli davranışsal kurama dayanan ve davranışta gözlemlenebilir değişiklikler meydana gelmesini sağlayacak süreçlerin geliştirilmesine katkıda bulunan uygulamalı bilim dallarından birisi, uygulamalı davranış analizidir. Davranışların değiştirilmesi sürecinde klasik koşullama, edimsel koşullama ve sosyal öğrenme gibi bilimsel kuramlar doğrultusunda geliştirilmiş öğrenme ilkelerini kullanan uygulamalı davranış analizi; duyguları, düşünceleri ve diğer bilişsel özellikleri davranışsal kuram bağlamında değerlendirmektedir [1].

Klinik çalışmalar, örgütsel çalışmalar ve eğitim çalışmaları uygulamalı davranış analizi ilkelerinin etkili olarak kullanıldığı alandır. Eğitim çalışmalarında davranış analizi davranış kontrolü ve öğrenim sürecinde kullanılır. Uygulamalı davranış analizinde sosyal açıdan önemli insan davranışları üzerinde çalışılır. Gözlenebilir ve ölçülebilir hedef davranışlar belirlenerek bu davranışlarda istendik yönde değişiklikler hedeflenir. Bu süreçte davranışların sürekli olarak kaydedilmesi gereklidir. Bu kayıtlar uygulama öncesinde, sırasında ve sonrasında yapılır [2].

Uygulamalı davranış analizinde sıkça karşılaşılan kavramlar; pekiştirme, ipucu, silikleştirme, uyaran, tepki (davranış), söndürme, ayrımlı pekiştirme gibi kavramlardır. Uygulamalı davranış analizinde; uygulamalılık sosyal açıdan önemli davranışlarla çalışılmasını; davranış ölçülebilir ve gözlenebilir davranışları ele almasını ve analiz ise davranış öncesi ve sonrası uyaranlar ile davranış arasındaki neden-sonuç ilişkisini vurgular [2].

BİREYSEL EĞİTİM PROGRAMI (BEP)

Öğrenmenin aşamaları davranışsal edinim, akılcılık, kalıcılık ve genelleme olarak ele alınabilir. Herhangi bir davranış değiştirme ya da öğretim programında bu aşamaların her birisi için davranışsal amaç yazılmalıdır [2].

Bireye farklı gelişim alanlarından kazandırılması planlanan davranış ve becerilerin ölçülebilir uzun dönemli ve kısa dönemli amaçlar olarak yazıldığı öğretmen, çocuğun/bireyin gereksinimleri ile ilişkili uzmanlar, aile bireyleri ve bireye yakın kişilerden oluşan bir ekibin birlikte karar vererek hazırladığı programa BEP denir [3].

BEP hazırlamak bireye ne öğretileceğini bir plana bağlı kalarak belirlemek açısından önemli olduğu gibi, bireyin en az kısıtlayıcı ortamda yer alması ve ilerideki yaşamı da göz önünde bulundurularak kullanabileceği işlevsel beceriler kazanması açısından da önemlidir [3].

VERİ TOPLAMA

Uygulamalı davranış analizinde doğrudan ve sürekli veri toplamak bireyin performansını doğru tanımlama, uygulama sürecine ilişkin uygun kararlar verme, hedef davranış için belirlenen ölçütün uygunluğuna ilişkin bilgi sağlama ve uygulama yapma açısından önemlidir [2].

Uygulamalı davranış analizinde ilk olarak öğrenci için öncelikli davranışlar belirlenir. Öncelikli davranışların belirlenmesinde, varsa problem davranışlar üzerinde çalışılır. Eğer çocukta problem davranış yoksa öncelikli davranış belirlemede çocuk için işlevsel olan, çocuğun şimdiki hayatında girdiği ortamlarda kullanabileceği ve gelecekteki hayatında gireceği tahmin edilen ortamlarda kullanabileceği beceriler tercih edilir.

Çocuk için öncelikli davranışlar belirlendikten sonra bu belirlenen davranışlar arasından ilk olarak üzerinde çalışılacak hedef davranış belirlenir. Belirlenecek bu hedef davranışta çocuk için aciliyeti olan davranışlardan başlanır. Çocukta herhangi bir problem davranış varsa ilk hedef davranış problem davranıştır. Eğer çocukta problem davranış yoksa belirlenen öncelikli davranışlar arasından en önemli olanı belirlenir. En önemli olma durumuna da çocukla ve/veya aileyle yapılan görüşmelerle, gözlemlerle karar verilir.

Çocuk için başta öncelikli ve hedef davranışlar belirlendikten sonra çalışılacak davranışa en uygun veri kayıt teknikleri belirlenir. Uygulamaya geçilmeden önce uygulamada kullanılacak pekiştireçler ve ipuçları, çalışılacak çocuğa ve davranışa göre belirlenir. Uygulamaya dair tüm aşamalar belirlenip planlamalar yapıldıktan sonra uygulamaya geçilir. Uygulama esnasında belli aralıklarla belirlenen veri kayıt tekniğiyle çocuk değerlendirilir. Uygulamanın etkili ilerleyip ilerlemediği, çocuk üzerinde ne gibi etkiler oluşturduğu bu şekilde belirlenir.

Yapılan değerlendirmeler sonucunda alınan sonuca göre planlamada değişiklikler yapılabilir. Uygulama tamamlandığında yine değerlendirmeler yapılarak uygulamanın işe yarayıp yaramadığı belirlenir. Uygulamanın etkililiği az bulunduysa pekiştireçlerde veya ipuçlarında değişiklikler yapılarak uygulamaya devam edilir. Eğer uygulama etkili bulunduysa akıcılık ve kalıcılık aşamasına ardından genelleme aşamasına geçilir. Tüm bu aşamalar doğru ve etkili bir şekilde tamamlandıktan sonra çocuk için belirlenen başka bir öncelikli davranış hedef davranış olarak seçilir.

KAYNAKÇA

[1] Erbaş, D., & Özkan, Ş. Y. (2017). Uygulamalı davranış analizi. Ankara: Pegem Yayıncılık.

[2] Tekin-İftar, E. (2018). Uygulamalı davranış analizi. Ankara: Vize Akademi

[3] Milli Eğitim Bakanlığı. (2012). Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği. Ankara.

Bu yazı Hakan Akyol editörlüğünde Bezmialem Vakıf Üniversitesi 4.sınıf Odyoloji öğrencisi Stajyer Odyolog Melike Altun tarafından hazırlanmıştır.